کمتر کسی را در کابل می‌یابید که با دیدن مردان چپن سفید، دستار به سر و با ریش‌های بلند و نامنظم از ترس به خود نلرزد. این‌ها کارمندان وزارت «امر بالمعروف و نهی عن‌المنکر» طالبان هستند که با عنوان «محتسبان امر به معروف و نهی از منکر» شناخته می‌شوند.
در سه سال گذشته، گزارش‌های وحشتناکی از رفتارهای این افراد با ملت ما شنیده می‌شود. از بریدن موهای بلند جوانان افغان، تا سیلی زدن به گوش زنان و رانندگان تاکسی که آن‌ها را در سطح شهر می‌برند، تا تعطیلی آرایشگاه‌های زنانه، ممنوعیت رفتن به پارک‌ها، کافه‌ها، رستوران‌ها، ممنوعیت حضور در سطح شهر بدون محرم و هر آن چیزی که از دید طالبان «غرب گرایی و مدرنیسم» دیده می‌شود.
این وزارتخانه به گفته طالبان، وظیفه آن را دارد که قوانین شرعی و اسلامی (مطابق با آن چیزی که طالبان تفسیر و تبلیغ می‌کنند) را در سطح جامعه نظارت، اجرا، تبلیغ و ترویج کند.
این نهاد همواره از سوی جامعه جهانی، سازمان‌های بین‌المللی، کشورهای اسلامی و مردم افغانستان تحریم شده و به عنوان یک نهاد افراطی شناخته می‌شود که باعث دلزدگی مسلمانان از اسلام و افزایش اسلام‌هراسی بین غیرمسلمانان می‌شود.
چرا نام وزارت امر به معروف با ترس هم‌نشین شده است؟
سازمان ملل متحد اخیرا گزارشی جامع در رابطه با عملکرد حکومت طالبان در زمینه «کنترل اخلاقی» جامعه افغانستان منتشر کرده است. این گزارش که توسط دفتر نمایندگی سازمان ملل در افغانستان (یوناما) تهیه شده، به بررسی فعالیت‌های وزارت «امر به معروف و نهی از منکر» طی سه سال گذشته می‌پردازد.
طبق این گزارش، وزارت مذکور فهرست گسترده‌ای از ممنوعیت‌ها را اعمال کرده که هدف آن محدود کردن اعمالی است که از دیدگاه طالبان «غیراسلامی» محسوب می‌شوند. این محدودیت‌ها شامل منع موسیقی، استفاده از قلیان، نمایش تصاویر انسان و حیوان، آنچه «سحر و جادو» خوانده می‌شود و جشن‌هایی مانند نوروز، شب یلدا و روز ولنتاین است.
در واکنش به این گزارش، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، انتقادات یوناما را نابجا خوانده و ادعا کرده که دستورات این وزارت صرفا بازتاب احکام شناخته شده اسلامی است. او همچنین یوناما را متهم کرده که افغانستان را از دیدگاه غربی بررسی می‌کند.
طالبان در اولین اقدامات خود که در راستای حذف زنان افغان از جامعه ما انجام دادند، وزارت «امر به معروف و نهی از منکر» را در ساختمان پیشین وزارت امور زنان بازتاسیس کردند و این وزارت هدف خود را «اصلاح جامعه» عنوان کرد؛ هدفی که به گفته یکی از روسای محتسبان این گروه در هرات، باید با ترس در جامعه ریشه بدواند؛ «اگر با تهدید و زور شدنی بود، کار ما را پلیس‌های حوزه‌های امنیتی انجام می‌دادند و به محتسب نیاز نبود. ترس هر قدر هم که کم باشد، بر مردم اثر می‌گذارد- یکی از روسای محتسبان امر به معروف در ولایت هرات.»
ترس، ترس و ترس…
در سال‌های اخیر، کارمندان امر به معروف طالبان با استفاده از روش‌های تبلیغاتی گسترده، تلاش کرده‌اند تا کنترل خود را بر جامعه تحکیم کنند. این گروه با تکیه بر مفاهیم مذهبی مانند عذاب الهی و مجازات پس از مرگ، سعی در ایجاد فضای رعب و وحشت در میان مردم دارد. هدف از این اقدامات، وادار کردن شهروندان به پیروی بی چون و چرا از قوانین و مقررات وضع شده توسط رهبران افراطی خود است.
وزارت امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان یکی از ارکان اصلی حکومت طالبان، نقش مهمی در اعمال سیاست‌های اسلامی مکتب طالبانیسم ایفا می‌کند. نیروهای این وزارتخانه با حضور در سطح جامعه، به طور مستقیم در زندگی روزمره مردم دخالت می‌کنند. این مداخلات شامل کنترل پوشش، رفتار اجتماعی و حتی امور شخصی شهروندان مانند چک کردن گوشی می‌شود.
با این حال، به نظر می‌رسد که ترس مردم از این نیروها در مقایسه با دوره قبلی حکومت طالبان کاهش یافته است. این تغییر را می‌توان به عوامل مختلفی نسبت داد، از جمله افزایش آگاهی عمومی، گسترش ارتباطات جهانی و تجربه زندگی در یک جامعه نسبتا بازتر در دوران پس از سرنگونی حکومت قبلی طالبان طی ۲۰ سال گذشته.
با وجود کاهش نسبی در ترس مردم، دخالت‌های وزارت امر به معروف و نهی از منکر همچنان ادامه دارد. این امر منجر به ایجاد تنش‌هایی در جامعه شده است. بسیاری از شهروندان افغان این مداخلات را نقض حریم خصوصی و آزادی‌های فردی خود می‌دانند.
ادریس، جوانی ۱۹ ساله از شهر هرات، تجربه‌ای را بازگو می‌کند که نشان‌دهنده فضای حاکم بر جامعه افغانستان است. او می‌گوید: «هفته گذشته تصمیم گرفتم موهایم را کوتاه کنم. وقتی وارد آرایشگاه شدم، پیرمردی که در چوکی کنار در نشسته بود، مرا صدا زد. با نگرانی به من گفت: مواظب باش موهایت را زیاد کوتاه نکنی. این روزها محتسبان امر به معروف طالبان در خیابان‌ها گشت می‌زنند و اگر ببینند موهایت به سبک غربی کوتاه شده، ممکن است تو را لت و کوب کنند. من که شوکه شده بودم، پرسیدم: مگر کوتاه کردن مو هم جرم شده؟ پیرمرد سری تکان داد. با تردید به آرایشگر نگاه کردم. او هم تایید کرد که کارشیوه اخیر اداره امر به معروف و نهی از منکر به آرایشگران در سطح کشور گفته که مدل‌های مو و ریش باید ساده باشد و از سبک‌های غربی پرهیز شود. در نهایت، تصمیم گرفتم موهایم را فقط کمی مرتب کنم. وقتی از آرایشگاه بیرون آمدم، احساس عجیبی داشتم. حتی انتخاب مدل موی خودم هم دیگر در اختیارم نبود.»
نمونه‌ای دیگر از وحشت در جامعه افغانستان:
«یکی از محتسبان در جریان تفتیش خود، یک تکسی را متوقف می‌کند که یک مسافر زن را با کودکش انتقال می‌دهد. مامور وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان مسافر زن و راننده را از موتر پیاده می‌کند، بعد از گفت‌وگوی کوتاهی، راننده را با سیلی می‌زند و اجازه نمی‌دهد که مسافر زن را به مقصد برساند. جواز او را نیز پاره می‌کند.»
مقایسه دهه ۹۰ میلادی با ۲۰۲۱
در دهه ۹۰ میلادی، زمانی که طالبان برای اولین بار بر افغانستان حکومت می‌کرد، رفتار وزارت امر به معروف و نهی از منکر بسیار سختگیرانه‌تر و خشن‌تر بود. برخی از ویژگی‌های رفتار این وزارتخانه در آن دوره عبارت بودند از:
- خشونت فیزیکی: نیروهای این وزارتخانه اغلب از شلاق و ضرب و شتم برای مجازات افراد استفاده می‌کردند. سنگسار و شلیک به سر نیز از همینجا شروع شده بود.
- محدودیت‌های شدید برای زنان: زنان مجبور به پوشیدن برقع کامل بودند و اجازه کار یا تحصیل نداشتند.
- ممنوعیت کامل موسیقی و تفریحات: هرگونه موسیقی، تلویزیون و بسیاری از سرگرمی‌ها ممنوع بود.
- اجرای مجازات‌های عمومی: اعدام و مجازات‌های بدنی در ملا عام انجام می‌شد.
- کنترل شدید بر ظاهر مردان: مردان مجبور به گذاشتن ریش و پوشیدن لباس‌های سنتی بودند.
- نظارت مستمر بر نماز: افراد مجبور به شرکت در نمازهای جماعت بودند.
- محدودیت شدید آزادی بیان و مطبوعات: هیچگونه رسانه مستقل اجازه فعالیت نداشت.
دست بسته طالبان در ۲۰۲۱
تمامی مواردی که در دهه ۹۰ میلادی از سوی این وزارتخانه پیاده شده بود، در سال ۲۰۲۱ نیز از سر گرفته شد، اما کمتر. مردم افغانستان بار دیگر وارد یک قفس به نام «قفس ملاهای طالبان» شدند و تاکنون که هیچ نارضایتی مدنی در مقابل این گروه نشان نداده‌اند و یا به صورت خیلی محدود با تحمل سرکوب شدید.
اگرچه، جامعه امروز افغانستان دیگر آن جامعه دهه ۹۰ نیست. مردم اگرچه تحمل جنگ دوباره ندارند و به دلیل ۲۰ سال ناامنی و وحشت از انتحاری و خون و بمب، به حکومت طالبان با تمام وحشت‌ها فعلا راضی هستند، اما به نحوی رفتار کرده‌اند که طالبان هم فهمیده‌اند نمی‌توان به این مردم بیش از حد زور گفت.
تقریبا هر اقدامی که از سوی محتسبان طالبان انجام می‌شود که در تضاد با نگاه جامعه نیمه مدرن افغانستان است، دوربین‌های مردم آن را ثبت می‌کنند و طالبان را وادار می‌سازند که فرد خاطی را محاکمه کند. این موضوع باعث شده که اولا، مقامات بالا دست محتسبان و ارشد مانند وزیر امر به معروف از کارمندان خود بخواهند که کمی آرام‌تر در سطح جامعه برخورد کنند و دوما، کارمندان امر به معروف نیز می‌ترسند که با انجام رفتارهای خشن، در مقابل دوربین‌های مردم قرار بگیرند و محاکمه شوند.