با سرنگونی دولت پیشین افغانستان و روی کار آمدن مجدد طالبان در ۲۰۲۱، میلیون‌ها افغان بار دیگر همانند دهه ۹۰ میلادی خود را به کشور همسایه غربی خود، ایران رساندند. طی دو سال گذشته موجی از نارضایتی بین مردم ایران از دولت این کشور در خصوص نحوه برخورد با افغان‌های غیر مجاز در ولایت‌های مختلف از جمله تهران شکل گرفته است.
به دنبال این، اخبار متعددی از برخوردهای نامناسب و خودسرانه مردم ایران با پناهجویان افغان که عمدتا به صورت غیر مجاز در ولایت‌ها و مناطق مختلف ایران زندگی می‌کنند گزارش شده است.
علاوه بر این، نیروهای امنیتی نیز برخوردهای شدیدی را طی دو سال اخیر با پناهجویان افغان که مدارک اقامتی معتبر ندارند روی دست گرفته‌اند و همه روزه هزاران نفر را بازداشت و اخراج می‌کنند.
اما آیا پناهجویان افغان (چه به صورت مجاز و چه به صورت غیرمجاز) می‌توانند یک تهدید بالقوه برای کشور همسایه خود باشند یا یک فرصت در نظر گرفته شوند؟ برای پاسخ به این سوال باید از نگاه مقامات تهران به این موضوع نگاه شود و عوامل دخیل در آوارگی مردم افغان مشخص گردد.
افغان‌هراسی در ایران
بدون شک، ورود غیر قابل کنترل اتباع خارجی به یک کشور معضلات بسیار زیادی از جمله معضلات امنیتی و اجتماعی را به دنبال دارد و ایران نیز از این داستان مستثنا نیست. در جریان دو سال اخیر موجی از افغان هراسی در بین مردم ایران به راه افتاده است و بسیاری از مردم خواهان اخراج تمامی پناهجویان افغان از ایران هستند. در این بین حتی پناهجویانی که سال‌ها در ایران زندگی کردند و دارای مدارک اقامتی معتبر هستند نیز از گزند بدبینی مردم ایران در امان نمانده‌اند.
به تازگی یک مقام ارشد در تهران مبارزه با خیل عظیم پناهجویان افغان در مناطق مختلف تهران از جمله شهر ری را به مثابه جنگ تعبیه کرده است. او در اظهارات خود مبارزه با پناهجویان افغان، بازداشت و اخراج آن‌ها را همانند جنگ ایران و عراق دانسته و گفته است که این بار، مردم هم باید در زمینه اخراج پناهجویان همانند دوران جنگ کمک کنند.
همزمان، یکی دیگر از مقامات ارشد در اداره کل امور اتباع خارجی ایران هشدار داده که دشمنان به دنبال ایجاد افغان هراسی در ایران هستند. او گفته که کشورهای خارجی در حال بدبین سازی مردم ایران نسبت به افغان‌ها هستند و اتباع هر دو کشور باید متوجه این موضوع باشند.
در عین حال، رسانه‌های ایران نیز به صورت مکرر هشدار می‌دهند که وضعیت حضور اتباع غیر مجاز افغان در ایران به شدت وخیم شده است. انتشار گزارش‌های پی در پی از طریق روزنامه‌ها و رسانه‌ها در شبکه‌های اجتماعی باعث شده تا افغان هراسی شدت بگیرد.
اخیرا نیز روزنامه ایرانی آرمان هشدار داد که حضور پناهجویان افغان طرفدار طالبان در ایران می‌تواند یک تهدید بزرگ برای این کشور باشد. با وجود این اعتراضات، دولت ایران همه روزه در تلاش برای بازداشت و اخراج پناهجویان افغان است اما از طرفی روند صدور ویزا و همچنین کنترل مرزی را سخت‌تر نکرده است. بر اساس گزارش‌ها، با وجود اینکه افغان‌ها اخراج می‌شوند، اما تا چند وقت دیگر بار دیگر به کشور همسایه باز می‌گردند.
بحث افغان‌های غیر مجاز به حدی در ایران شدت گرفته که حتی کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری نیز به آن ورود کرده‌اند و از آن به عنوان یک وعده مهم انتخاباتی جهت پیروزی استفاده می‌کنند. محمد باقر قالیباف، یکی از کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری ایران اعلام کرده که طرح اخراج افغان‌های غیر مجاز را در صورت پیروزی اجرا خواهد کرد. وی همچنین گفته است که یکی از برنامه‌های اجرایی او در بخش ریاست جمهوری، انسداد کامل مرزهای شرقی با افغانستان است که می‌تواند بحران بزرگی را برای کشور جنگ زده ما ایجاد کند.
مسعود پزشکیان، دیگر کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری ایران نیز که طبق سروی‌های انجام شده از آمار خوبی در میان طرفداران خود برخوردار است، برنامه خود را بر اخراج افغان‌ها غیرمجاز و همچنین مسدودسازی کامل مرز ایران و افغانستان قرار داده است.
چه عواملی در آوارگی مردم افغانستان دخیل بوده است؟
بدون شک، جنگ و دخالت‌های قدرت‌های مختلف از جمله همسایگان اصلی‌ترین عوامل در آوارگی مردم افغانستان بوده است. اما طی سه سال اخیر، بازگشت طالبان به قدرت، به موجب رفتار نامناسب حکومت اولیه این گروه اصلی‌ترین عاملی بوده که خیل عظیمی از مردم افغانستان را به سمت ایران کشانده است.
اما ایران نیز در بازگشت طالبان به قدرت دخیل بوده است. به گفته محمد جواد ظریف، وزیر پیشین خارجه ایران، تهران در به قدرت رسیدن طالبان نقش مهمی را ایفا کرده اما دچار اشتباهات محاسباتی شده است، چرا که طالبان پس از رسیدن به حکومت، به ایران پشت کردند.
در دوران قبلی حکومت طالبان نیز ایران همواره روابط پیدا و پنهانی را با عناصر مخالف با طالبان از جمله احمد شاه مسعود برقرار کرده بود. جنرال ایرانی کشته شده قاسم سلیمانی از جمله عوامل اصلی کنفرانس بن بود که به تشکیل حکومت ریاست جمهوری در افغانستان منجر شد. محمد جواد ظریف همچنین گفته که کشورهای غربی در کنفرانس بن قصد داشتند تا طالبان خوب را به عنوان حکومتداران افغانستان تعیین بکنند که به دلیل صحبت‌ها و دلایل منطقی تهران از این امر صرف نظر کردند و به ریاست جمهوری حامد کرزی ختم شد.
تمام این عوامل نشان می‌دهد که تهران دست درازی در سیاست داخلی افغانستان طی ۲۰ سال گذشته بازی کرده و بخشی از آوارگی مردم کشورمان به دلیل دخالت‌های ایران طی سال‌های گذشته در افغانستان بوده است.
عوامل اقتصادی، محرومیت زنان از تحصیل و کار و همچنین نبود آینده روشن نیز دیگر عواملی هستند که در پس مهاجرت گسترده افغان‌ها به سمت ایران دخیل بوده‌اند که نیازی به توضیح بیشتر این عوامل نیست.
تهدید یا فرصت؟
با نگاهی به دیدگاه مردم و دولت ایران می‌توان دریافت که مقامات این کشور از سمت افغان‌های غیرمجاز نگرانی‌های امنیتی، اجتماعی و فرهنگی دارند، اما در عین حال حضور افغان‌ها به یک فرصت درآمدزا برای بسیاری از ایرانیان از جمله دولت این کشور تبدیل شده است.
تهدیدها
با نگاهی به مطبوعات ایران می‌توان دید که همه روزه گزارش‌هایی از جرم و جنایت‌هایی منتشر می‌شود که اتباع افغان در آن دخیل هستند. با در نظر گرفتن اینکه گزارش‌های جرم و جنایت‌های افغان‌ها، چه به صورت حقیقی و یا چه به صورت حقیقی و از قبل طرح‌ریزی شده طی سه سال اخیر در روزنامه‌های ایران شدت گرفته، چنین برداشته می‌شود که بخشی از پناهجویان غیر مجاز در ایران سبب افزایش جرم و جنایت در این کشور می‌شوند، چه این امر حقیقت داشته باشد و یا نداشته باشد؛ در هر صورت، نگاه مردم ایران تغییر کرده است.
از نگاه اجتماعی نیز تهدیداتی در مقابل ایران قرار گرفته است. افزایش سطح بیکاری و افزایش تقاضا برای خرید کالا و خدمات و همچنین مسکن باعث شده تا قیمت‌ها در این کشور روند صعودی را به همراه داشته باشد، هرچند که دلایل اصلی این عوامل تحریم‌های ایران و کاهش شدید ارزش پول ملی این کشور است، اما مردم ایران حضور گسترده افغان‌ها را در این مسائل دخیل می‌بینند.
از دیدگاه امنیتی وضعیت به مراتب وخیم‌تر می‌تواند باشد. آن دسته از افغان‌ها که دارای سابقه جرم و جنایی و یا عضویت در شبکه‌ها و گروه‌های هراس‌افگن از جمله داعش و طالبان را داشتند با روی کار آمدن طالبان در افغانستان از زندان‌های دولت پیشین رها شدند و هر کدام به نقطه‌ای دور از کشور خود پناه بردند. اگرچه مقامات ایرانی آمار و ارقامی از تعداد حضور افغان‌های دارای پیشینه جرمی در کشور خود ندارند، اما تحلیلگران ایرانی بر این باور هستند که بسیاری از اعضای گروه داعش و یا طرفداران طالبان ممکن است طی سه سال اخیر خود را به ایران رسانده و منتظر یک جرقه باشند.
فرصت‌ها
اگرچه افغان‌های غیر مجاز اجازه کار کردن در ایران را ندارند و دولت نیز همواره هشدار داده که اتباع ایرانی نباید از افغان‌های غیر مجاز برای اداره امورات و کارهای خود استفاده بکنند، اما حضور جوانان غیر مجاز افغان در ایران به یک فرصت برای شهروندان این کشور تبدیل شده است.
جوانان افغان عمدتا نیروی کار ارزان قیمت در ایران محسوب می‌شوند و نسبت به شهروندان ایران عملکرد بهتری را از خود نشان می‌دهند. همین امر باعث شده تا بسیاری از صاحبان مشاغل ترجیح بدهند از نیروی ارزان‌تر افغان ها استفاده کنند، چرا که نیازی به پرداخت هزینه‌های گزاف همچون مالیات و بیمه برای این اشخاص نیست. همچنین معاش آن‌ها به مراتب در مقایسه با معاشی که به ایرانیان پرداخت می‌شود کمتر است.
سهم بزرگی از نیروی کار حوزه ساخت و ساز و تولید در ایران را افغان‌ها تشکیل داده‌اند که در این بخش افغان‌های غیرمجاز نیز به وضوح دیده می‌شوند. از بخش‌های مختلف ساختمان سازی چه در بخش زیربنایی و در بخش نهایی سازی و زیباسازی، افغان‌ها سهم دارند و این یک فرصت برای بسیاری از صاحبان مشاغل در حوزه ساخت و ساز در ایران است که از این نیروهای کم هزینه استفاده کنند. در مشاغل تولیدی سخت و طاقت فرسا همچون کوره‌های ذوب آهن و آجرپزی و یا مشاغل خدماتی همچون نظافت، دامداری و مرغداری نیز حضور افغان‌ها به وضوح دیده می‌شود.
درآمد از راه اخراج مهاجران
طی دو سال اخیر نیز که وضعیت اقتصادی در ایران وخیم شده و ارزش پول این کشور به میزان بی پیشینه‌ای سقوط کرده است، همه روزه هزاران افغان به صورت داوطلبانه قصد بازگشت به کشور خود را دارند. بر اساس مشاهدات عینی تحلیل نویس، تنها از مرکز بازگشت داوطلبانه افغان‌ها در شهر تهران روزانه بیشتر از ۱۰۰ بس مسافربری به سمت مرزهای افغانستان اعزام می‌شوند.
افغان‌هایی که به صورت داوطلبانه به کشور خود باز می‌گردند، باید مبالغی را به مراکز بازگشت پرداخت بکنند که به ازای هر نفر بین یک میلیون تا دو میلیون تومان متغیر است. در این مراکز از چمدان‌ها و وسایل افغان‌ها نیز هزینه‌های جداگانه گرفته می‌شود، در مسیر راه باید از رستوران‌های مشخص شده‌ای غذاهای با کیفیت پایین را با قیمت‌های بالا خریداری کنند، همچنین در مراکز مختلف شهرها از جمله در مشهد نیز طی چندین دور از آن‌ها هزینه‌های دیگری از جمله هزینه‌های حمل و نقل، مالیات، حضور در کشو و عوارض شهرداری گرفته می‌شود.
به صورت کلی حضور اتباع غیر مجاز افغان در ایران را نمی‌توان تنها یکسویه دارای تهدید دانست، بلکه این افراد فرصت‌های درآمدزایی بسیاری را برای کشور ایران فراهم کرده‌اند. در تقویت زیرساخت‌های این کشور به ویژه در حوزه راهسازی و مسکن و همچنین تولیدات سخت همچون آهن، ردپای افغان‌ها، چه به صورت مجاز و چه به صورت غیرمجاز به وضوح دیده می‌شود و این امری است که مقامات دولت ایران نیز می‌دانند.